Las formas kársticas del Macizo de las Ubiñas (Montañas Cantábricas)

  1. David Gallinar Cañedo
  2. Jesús Ruiz-Fernández
  3. Cristina García-Hernández
Revista:
Cadernos do Laboratorio Xeolóxico de Laxe: Revista de xeoloxía galega e do hercínico peninsular

ISSN: 0213-4497

Año de publicación: 2021

Número: 43

Páginas: 135-175

Tipo: Artículo

DOI: 10.17979/CADLAXE.2021.43.0.8858 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso abierto editor

Otras publicaciones en: Cadernos do Laboratorio Xeolóxico de Laxe: Revista de xeoloxía galega e do hercínico peninsular

Resumen

El Macizo de Las Ubiñas, conformado en parte por un potente armazón calcáreo, constituye uno de los conjuntos altimontanos más destacados de las Montañas Cantábricas. Su desarrollo altitudinal y condiciones climáticas, con elevadas precipitaciones en forma de nieve, favorecen un notable desarrollo del karst sobre el que, sin embargo, hasta la fecha no existen estudios específicos. Esta investigación, basada en el trabajo de campo y la elaboración de cartografía geomorfológica, ha estudiado la distribución espacial de las formas y procesos kársticos, su gradación altitudinal, así como sus interferencias con otras formas de relieve, especialmente las derivadas del glaciarismo cuaternario y el periglaciarismo. Los resultados sugieren que el karst de Las Ubiñas se ha conformado a través de una sucesión de tres etapas (preglaciar, glaciar y postglaciar), en las que las condiciones climáticas y los procesos dominantes han sido cambiantes. En la actualidad, en función de la altitud, diferenciamos tres áreas kársticas: franja kárstica inferior, por debajo de 1.700 metros, con limitada influencia nival; el área de desierto kárstico, y franja de karst nival a partir de 1.700 metros. El Macizo alberga una gran profusión de macroformas, mesoformas y microformas exokársticas y una extensa red de conductos endokársticos, evidenciándose una importante influencia e interdependencia entre dichas formas y procesos, y el glaciarismo cuaternario y la morfodinámica periglaciar y nival actual.

Información de financiación

Esta contribuci?n aborda parte de los temas de investigaci?n tratados en el proyecto de investigaci?n PID2020-115269GB-I00 (MICINN, Gobierno de Espa?a).

Financiadores

Referencias bibliográficas

  • Adrados González, L., 2011. Costa oriental de Asturias. Un paisaje singular. Adrados Ediciones, Oviedo/Uviéu.
  • Aller, J., 1984. La estructura del sector meridional de las unidades del Aramo y Cuenca Carbonífera Central. Servicio de Publicaciones del Principado de Asturias, Consejería de Industria y Comercio. Oviedo/Uviéu.
  • Alonso, J.L., García Alcalde, J.L., Aramburu, C., García Ramos, J.C., Suárez, A., Martínez Abad, I, 2008. Sobre la presencia de la Formación Naranco (Devónico Medio) en el Manto de Bodón (Zona Cantábrica): implicaciones paleogeográficas. Trabajos de Geología, 28. 159-169.
  • Álvarez Cañada, A., 1997. Estudio geomorfológico de la sierra de Peña Mea (Cordillera Cantábrica). Ería, 44. 261-279. https://doi.org/10.17811/er.0.1997.261-279
  • Artugyan, L., 2017. Geomorphosites Assessment in Karst Terrains: Anina Karst Region (Banat Mountains, Romania). Geoheritage, 9. 153–162. https://doi.org/10.1007/s12371-016-0188-x
  • Ballesteros, D., 2008. A Torca de los Cinchos sae do esquecemento. Montañeiros Celtas, 96. 46-47.
  • Ballesteros, D., 2016. Geomorfología y evolución de cuevas alpinas en los Picos de Europa, Cordillera Cantábrica (España). Tesis Doctoral. Universidad de Oviedo. Oviedo/Uviéu.
  • Ballesteros, D., Giralt, S., García-Sansegundo, J., Jiménez-Sánchez, M., 2019. Quaternary regional evolution based on karst cave geomorphology in Picos de Europa (Atlantic Margin of the Iberian Peninsula). Geomorphology, 336. 133-151. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2019.04.002
  • Ballesteros, D., Jiménez-Sánchez, M., García-Sansegundo, J., Giralt, S., 2011. Geological methods applied to speleogenetical research in vertical caves: the example of Torca Teyera shaft (Picos de Europa, northern Spain). Carbonates and Evaporites, 26 (1). 29-40. https://doi.org/10.1007/s13146-011-0052-7
  • Ballesteros, D., Jiménez-Sánchez, M., Giralt, S., García-Sansegundo, J., Meléndez-Asensio, M., 2015. A multi-method approach for speleogenetic research on alpine karst caves. Torca La Texa shaft, Picos de Europa (Spain). Geomorphology, 247. 35-54. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2015.02.026
  • Barea Luchena, J., 2001. Geomorfología y evolución paleoclimática durante el Cuaternario aa partir del estudio de los macizos kársticos de los bordes del Sistema Central y de Valporquero, León. Universidad Complutense de Madrid, Servicio de Publicaciones.
  • Bögli, A., 1980. Karst Hydrology and Physical Speleology, Berlin – New York, Springer – Verlag.
  • Brosche, K.U., 1978. Formas actuales y límites inferiores periglaciares en la Península Ibérica. Estudios Geográficos, 151. 131-161.
  • Castañón, J.C., 1983. El glaciarismo cuaternario del Macizo de Ubiña (Asturias-León) y su importancia morfológica. Ería, 4. 3-49. https://doi.org/10.17811/er.0.1983.3-49
  • Castañón, J.C., Frochoso, M., 1994. El periglaciarismo de la Cordillera Cantábrica. Gómez, A., Simón, M., Salvador, F. (Eds.), Periglaciarismo en la Península Ibérica, Canarias y Baleares. Monografías de la S.E.G., 7, Universidad de Granada, Granada. 75-91.
  • Castañón, J.C., Frochoso, M., 1998. La alta Montaña Cantábrica: condiciones térmicas y morfodinámicas en los Picos de Europa. Gómez-Ortiz, A., Salvador, F., Schulte, L., García, A., (Eds.), Procesos biofísicos actuales en medios fríos, Universidad de Barcelona, Barcelona. 113-132.
  • Collignon, B., 1985. Quelques éléments de géologie et d’hydrogéologie. Spelunca, 19. 7-12.
  • Curras, A., Zamora, L., Redd, J.M., García Soto, E. Ferrero, S., Armengo, X., Mezquina, F., Marqués, M.A., Riera, S., Juliá, R., 2012. Climate change and human impact in central Spain during Roman times: High-resolution multi-proxy of a tuffa lake record (Somolinos, 1280 m.a.s.l). Catena, 89. 31-55. https://doi.org/10.1016/j.catena.2011.09.009
  • Cvijić, J., 1893. Das karstphänomen Versuch einer morphologischen Monographie. Geographische Abhandlungen, 5. 218-329.
  • De Waele, J., Plan, L., Audra, P., 2009. Recent developments in surface and subsurface karst geomorphology: An introduction. Geomorphology, 106 (1-2). 1-8. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2008.09.023
  • Fernández, A., Ruiz-Fernández, J., Gallinar, D., García-Hernández, C., 2015. El patrimonio geologico de las hoces del Jucar (La Manchuela-Albacete): Una propuesta de lugar de interes geologico (LIG). Hilario, A., Mendia, M., Monge-Ganuzas, E., Fernandez, J., Belmonte, A., (Eds.), Patrimonio geológico y geoparques, avances de un camino para todos. IGME, Madrid, 55-60.
  • Flor, G., Flor-Blanco, G., 2013. Geomorfología del litoral oriental de Asturias. Guía de Campo. VII Jornadas de Geomorfología Litoral. Universidad de Oviedo. Oviedo/Uviéu.
  • Ford, D., Williams, P.D., 2007. Karst hydrogeology and geomorphology. John Wiley & Sons Ltd., Chichester.
  • Fornós, J.J., Gràcia, F., Gómez-Pujol, L., 2013. El papel del karst en la morfogénesis costera: el ejemplo de las calas de Mallorca y Menorca. Geotemas, 14. 67-70.
  • Frochoso, M., González, R., Allende, F., 2013. Pleistocene glacial morphology and timing of Last Glacial Cycle in Cantabrian Mountains (Northern Spain): new chronological data from the Asón Area. Central European Journal of Geoscience, 5. 12-27.
  • Gallinar, D., Ruiz-Fernández, J., Poblete, M.Á., Fernández, A., García-Hernández, C., Beato, S., Marino, J.L., 2014. Morfología y evolución glaciar en el sector asturiano del Macizo de las Ubiñas. Schnabel, S. y Gómez Gutiérrez, A. (Eds.), Avances de la geomorfología en España 2012-2014. XIII Reunión Nacional de Geomorfología, Sociedad Española de Geomorfología (SEG). Cáceres.
  • Garay, P., Morell, I., 1989. Tasas de disolución en regiones kársticas españolas. Durán J.J., López Martínez, J. (Eds.), El karst en España. Monografías de la Sociedad Española de Geomorfología, 4. Madrid. 73-82.
  • Ginés, J., 2001. El karst litoral en el Levante de Mallorca: una aproximación al conocimiento de su morfogénesis y cronología. Endins: Publicació d’Espeleologia, 24. 143-54.
  • Gökkaya, E., Gutiérrez, F., Ferk, M., Görüm, T., 2021. Sinkhole development in the Sivas gypsum karst, Turkey. Geomorphology, 386. 107746. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2021.107746
  • Gómez Lende, M., 2015. Las cuevas heladas en Picos de Europa: clima, morfologías y dinámica. Tesis Doctoral. Universidad de Valladolid. Valladolid.
  • González Martín, J.A., González Amuchastegui, M.ªJ., 2014. Las tobas en España. Editores. SEG, Badajoz.
  • González-Amuchastegui, MªJ., Serrano, E., 2007. Evolución geomorfológica, cambios ambientales e intervención humana durante el Holoceno en la cuenca alta del Ebro: las tobas de los valles del Purón y Molinar. Estudios Geográficos, 263. 527-546.
  • González-Gutiérrez, R.B., Santos-González, J., Gómez-Villar, A., Alonso-Herrero, E., García-de Celis, A., Cano, M., Redondo-Vega, J.M., 2017. Glaciokarst landforms in the Siera de los Grajos, Babia and Luna natural park (Cantabrian Mountains, NW Spain). Acta Carsologica, 46 (2-3). 165-178. https://doi.org/10.3986/ac.v46i2-3.5001
  • González-Trueba, J. J., 2006. El Macizo Central de los Picos de Europa: geomorfología y sus implicaciones geoecológicas en la alta montaña cantábrica. Tesis Doctoral. Universidad de Cantabria. Santander.
  • Grupo Espeleológico Polifemo, 2010. Exploración espeleológica en los Joyos de Colines, Macizo de Ubiña (NW. de España). Federación d’Espeleoloxía del Principáu d’Asturies. Oviedo/Uviéu.
  • Interclub Ubiña del Colectivu Asturianu d’Espeleólogos, 2013. Memoria de exploraciones subterráneas. Federación d’Espeleoloxía del Principáu d’Asturies. Quirós.
  • Jennings, J.N., 1985. Karst Geomorphology. Blackwell, Londres.
  • Joly, F., 1997. Glossaire de géomorphologie. Base de données sémiologiques pour la cartographie. Armand Colin, París.
  • Julián, A., 1994. El karst del pico del Castillo de Acher (Pirineo Occidental, Huesca). Factores condicionantes de su distribución espacial. Geographicalia, 31. 127-141.
  • Llopis Lladó, N., 1964. Sur la Paleotectónique des Asturies et ses rapports avec la moitié occidentale de la Péninsule Ibérique. Boletín del Instituto de Estudios Asturianos. Suplemento de Ciencias, 10. 101-150.
  • López-Limia, B. L., López-Bermúdez, F. L., 1985. Tipos de lapiaz en un karst mediterráneo de montaña (sierra de Segura, Jaén). Papeles de Geografía, 10. 21-32.
  • López-Martínez, J., 1984. Disolución de rocas carbonatadas. Cuantificación del proceso actual de karstificación en el Macizo de la Piedra de San Martin (Pirineo Occidental). Cuadernos de Investigación Geográfica, 10. 127-138.
  • Lotze, F., 1945. Zur Gliederung der Varisziden der Iberischen Meseta. Geotektonische Forschg., 6. 78-92.
  • Maire, R., 1984. Un exemple de karst haut-alpin: le Désert de Platé (Haute-Savoie). Carte géomorphologique au 1/25 000. Karstologia, 3(1). 25-33.
  • Maire, R., 1990. La haute montagne calcaire. Karsts, cavités, remplissages, Quaternaire, paléoclimats. Karstologia-Mémories, 3, Association Française de karstologie y Fédération Française de Spéléologie. La Ravoire.
  • Marcos, A., Pérez Estaún, A., Pulgar, J.A., Bastida, F., Aller, J., García Alcalde, J.L., Sánchez de Posada, L., Rodríguez Fernández, L.R., 1980. Mapa Geológico de España (1:50.000), hoja 77 (La Plaza, Teverga). Instituto Geológico y Minero de España. Segunda serie. Madrid.
  • Martínez Abad, Í., 2007. Geología del área situada entre Peña Ubiña y el puerto de La Cubilla (Zona Central de la Cordillera Cantábrica). Tesis de Máster. Universidad de Oviedo. Oviedo/Uviéu.
  • Miotke, F.D., 1968. Karstmorphologische Studien in der glazial-überformten Höhenstufe der “Picos de Europa,” Nordspanien. Tesis Doctoral. Selbtverlag der Geografischen Gessellschaft. Hannover.
  • Moreno, A., Valero, B.L., Jiménez, M., Domínguez, M.J., Mata, M.P., Navas, A., González, P., Stoll, H., Farias, P., Morellón, M., Corella, J.P., Rico, M., 2010. The last deglaciation in the Picos de Europa National Park (Cantabrian Mountains, Northern Spain). Journal of Quaternary Science, 25 (7). 1076-1091. https://doi.org/10.1002/jqs.1265
  • Muñoz Jiménez, J., 1980. Morfología estructural y glaciarismo en la Cordillera Cantábrica: el relieve del Sinclinal de Saliencia (Asturias-León). Ería, 1. 35-65. http://dx.doi.org/10.17811/er.0.1980.35-65
  • Muñoz Jiménez, J., 1982. Geografía Física. El relieve, el clima y las aguas. Quirós, F. (Ed.), Geografía de Asturias. Tomo 1. Ayalga Ediciones. Salinas.
  • Nicod, J., 1972. Pays et paysages du calcaire calcaire. Presses Universitaires de France, París.
  • Obermaier, H., 1914. Estudio de los glaciares de los Picos de Europa. Trabajos del Museo Nacional de Ciencias Naturales, Madrid, Serie Geológica, 9. 9-41.
  • Ordóñez, S., González Martín, J.A., Del Cura, M.G., Pedley, H.M., 2005. Temperate and semi-arid tufas in the Pleistocene to Recent fluvial barrage system in the Mediterranean area: The Ruidera Lakes Natural Park (Central Spain). Geomorphology, 69 (1-4). 332-350. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2005.02.002
  • Parise, M., 2011. Surface and subsurface karst geomorphology in the Murge (Apulia, southern Italy). Acta Carsologica, 40 (1). 79-93. https://doi.org/10.3986/ac.v40i1.30
  • Pellitero, R., 2012. Geomorfología, paleoambiente cuaternario y geodiversidad en el Macizo de Fuentes Carrionas-Montaña Palentina. Tesis Doctoral. Universidad de Valladolid. Valladolid.
  • Pellitero, R., 2013. Evolución finicuaternaria del glaciarismo en el macizo de Fuentes Carrionas (Cordillera Cantábrica), propuesta cronológica y paleoambiental. Cuaternario y Geomorfología, (1-2). 71-90.
  • Pisabarro, A., Pellitero, R., Serrano, E., Gómez Lende, M., González Trueba, J.J., 2017. Ground temperatures, landforms and processes in an Atlantic mountain. Cantabrian Mountains (Northern Spain). Catena, 149. 623-636. https://doi.org/10.1016/j.catena.2016.07.051
  • Puch, C., 1998. Grandes simas y cuevas de España. Espeleo Club de Gràcia (Ed.). Barcelona.
  • Puerta Elorza, E., 2000. Asemeyu en los Joyos de Cueva Palacios (Macizo de Ubiña). III Congreso Espeleológico Internacional sobre Picos de Europa y VI Congreso Asturiano de Espeleología.
  • Rodríguez Pérez, C., 1995. Estudio geomorfológico del Puerto de San Isidro. Ería, 36, 63-87. https://doi.org/10.17811/er.0.1995.63-87
  • Rodríguez Pérez, C., 1998. Las formas de relieve y la evolución geomorfológica de la sierra de Sobia (área central de Asturias). Ería, 46. 131-147. https://doi.org/10.17811/er.0.1998.131-147
  • Rodríguez Pérez, C., 2009. Geomorfología de la montaña astur-leonesa entre los puertos de Ventana y Somiedo. Tesis Doctoral. Universidad de Oviedo. Oviedo/Uviéu.
  • Rodríguez Pérez, C., 2015. El relieve de la Montaña Central Asturiana: La Sierra de Sobia y el Macizo de Somiedo. Real Instituto de Estudios Asturianos, Oviedo/Uviéu.
  • Rodríguez Pevida, A.R., de la Fuente, J.C., González Suárez, J.J. 1982. Pozu La Carba. Espeleología Asturiana, 6. 1-10.
  • Rodríguez-Rodríguez, L. Jiménez, M., Domínguez, M.J., Rinterknecht, V., Pallàs, R., Bourlès, D., 2016. Chronology of glaciations in the Cantabrian Mountains (NW Iberia) during the Last Glacial Cycle based on in situ-produced 10Be. Quaternary Science Reviews, 138. 31-48. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2016.02.027
  • Rodríguez-Rodríguez, L., Domínguez-Cuesta, M.ªJ., Rinterknecht, V., Jiménez-Sánchez, M., González-Lemos, S., Léanni, L., Sanjurjo, J., Ballesteros, D., Valenzuela, P., Llana-Fúnez, S., ASTER Team., 2018. Constraining the age of superimposed glacial records in mountain environments with multiple dating methods (Cantabrian Mountains, Iberian Peninsula). Quaternary Science Reviews, 195. 215-231. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2018.07.025
  • Rodríguez-Rodríguez, L., Jiménez-Sánchez, M., Domínguez-Cuesta, M.J., Rinterknecht, V., Pallàs, R., ASTER TEAM, 2017. Timing of last deglaciation in the Cantabrian Mountains (Iberian Peninsula; North Atlantic Region) based on in situ-produced 10Be exposure dating. Quaternary Science Reviews, 171. 166-181. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2017.07.012
  • Romero, D., 1984. Tipología de formas kársticas y relaciones morfoestructurales en la marina oriental asturiana. Ería, 7. 119-134. https://doi.org/10.17811/er.0.1984.119-132
  • Rossi, C., 2004. Picos de Europa, Spain. En: Gunn, J., (Ed.), Encyclopaedia of Caves and Karst Science, pp. 582-585. Fitzroy Dearborn, New York-London.
  • Ruiz-Fernández J., Poblete, M.Á., 2012. Las simas del macizo Occidental de los Picos de Europa: disposición estructural, depósitos asociados y características del drenaje. Investigaciones Geográficas, 57. 205-223. https://doi.org/10.14198/INGEO2012.57.10
  • Ruiz-Fernández, J., 2011. Geomorphological map of an Atlantic mid-height mountain area: the Juan Robre and Jana Ridge (Cantabrian Range, Northwest Spain). Journal of Maps, 7 (1). 260-272. https://doi.org/10.4113/jom.2011.1173
  • Ruiz-Fernández, J., 2013. Las formas de modelado glaciar, periglaciar y fluviotorrencial del Macizo Occidental de los Picos de Europa (Cordillera Cantábrica). Tesis Doctoral. Universidad de Oviedo. Oviedo/Uviéu.
  • Ruiz-Fernández, J., García-Hernández, C., Fernández Fernández, A., 2019. La organización altitudinal de las formas kársticas del Macizo Occidental de los Picos de Europa (Montañas Cantábricas) y su interrelación con el glaciarismo Cuaternario y la morfodinámica periglaciar. Cadernos do Laboratorio Xeolóxico de Laxe, 41. 153-200. https://doi.org/10.17979/cadlaxe.2019.41.0.5822
  • Ruiz-Fernández, J., González-Díaz, B., Gallinar Cañedo, D., García-Hernández, C., 2022. The glaciers of the Central-Western Asturian Mountains. En: Oliva, M., Palacios, D., Fernández-Fernández, J.M. (Eds.), Iberia, Land of Glaciers. How the mountains were shaped by glaciers, pp. 265-288. Elsevier, Amsterdam – Oxford – Cambridge. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-821941-6.00013-X.
  • Ruiz-Fernández, J., Oliva, M., Cruces, A., Lopes, V., Freitas, M.C., Andrade, C., García-Hernández, C., López-Sáez, J.A., Geraldes, M., 2016. Environmental evolution in the Picos de Europa (Cantabrian Mountains, SW Europe) since the Last Glaciation. Quaternary Science Reviews, 138. 87-104. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2016.03.002
  • Ruiz-Fernández, J., Oliva, M., Hrbáček, F., Vieira, G., García-Hernández, C., 2017. Soil temperatures in an Atlantic high mountain environment: The Forcadona buried ice patch (Picos de Europa, NW Spain). Catena, 149 (2). 637-647. https://doi.org/10.1016/j.catena.2016.06.037
  • Ruiz-Fernández, J., Poblete, M.Á., García-Hernández, C., 2014. Características morfoclimáticas y procesos y formas periglaciares actuales en el Macizo Occidental de los Picos de Europa (Cordillera Cantábrica). Gómez-Ortiz A., Salvador F., Oliva M., Salvà, M., (Eds.), Avances, métodos y técnicas en el estudio del periglaciarismo, Universidad de Barcelona, Barcelona. 91-103.
  • Ruiz-Fernández, J., Serrano, E., 2011. El modelado kárstico en el Macizo del Cornión. En: González Trueba, J.J., Serrano, E. (Eds.): Geomorfología del Macizo Occidental del Parque Nacional Picos de Europa. OAPN, Ministerio de Medio Ambiente, Madrid.
  • Sáez Hernández, J.M., Gómez de Benito, L., 1988. Evolución morfológica del Monte Sueve. Ería, 15. 80-84. https://doi.org/10.17811/er.0.1988.80-84
  • Salazar, Á., Mata, M.P., Valero-Garcés, B., Rico, M., Moreno, A., Rubio, F.M., Ibarra, P., 2016. El semipolje de La Estiva (Valle de Pineta, Pirineo oscense): origen, morfoestructura y procesos recientes en una depresión kárstica compleja. Durán Valsero, J. J., Montes, M., Robador, A., Salazar, A. (Eds.), Comprendiendo el relieve: del pasado al futuro. Instituto Geológico y Minero de España. 687-694.
  • Santos Alonso, R., Marquínez García, J., 2005. Las formas del lapiaz en el Macizo del Cornión, Picos de Europa. Cuaternario y Geomorfología, 19 (1-2). 35-47.
  • Senior, K. J., 1987. Geology and speleogenesis of the M2 Cave System, Western Massif, Picos de Europa, Northern Spain. Cave Science, 14 (3). 93-103.
  • Serrano, E., González-Trueba, J. J., 2004. Morfodinámica periglaciar en el grupo Peña Vieja (Macizo Central de los Picos de Europa - Cantabria). Cuaternario y Geomorfología, 18 (3-4). 73-88.
  • Serrano, E., González-Trueba, J.J., González-García, M., 2012. Mountain glaciation and paleoclimate reconstruction in the Picos de Europa (Iberian Peninsula, SW Europe). Quaternary Research, 78. 303-314. https://doi.org/10.1016/j.yqres.2012.05.016
  • Serrano, E., González-Trueba, J.J., Pellitero, R., González-García, M., Gómez-Lende, M., 2013. Quaternary glacial evolution in the Cantabrian Mountains (Northern Spain). Geomorphology, 196. 65-82. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2012.05.001
  • Smart, P.L., 1984. The geology, geomorphology and speleogenesis of the Eastern Massif, Picos de Europa, Spain. Cave Science, 11 (4). 238-245.
  • Smart, P.L., 1986. Origin and development of glacio-karst closed depressions in the Picos de Europa, Spain. Zeitschrift für Geomorphologie N. F., 30. 423-443.
  • Suárez Uriarte, P., 1922. Cueva-Melluque. Impresiones de una excursión. Renacimiento, L, 10. 109-111.
  • Sweeting, M.M., 1972. Karst landforms. McMilan Press, Londres.
  • Sweeting, M.M., 2012. Karst in China: its geomorphology and environment. (Vol. 15). Springer Science & Business Media.
  • Truyols, J., Arbizu, M., García Alcalde, J.L., García López, S., Martínez Chacón, M.L., Méndez Bedia, I., Méndez Fernández, C., Menéndez, J.R., Sánchez de Posada, L. C., Soto, F., Truyols Massoni, M., Villa, E., Marcos, A., Pérez Estaún, A., Pulgar, J.A., Bastida, F., Aller, J., Lorenzo, P., Rodríguez Fernández, L.R., 1982. Memoria del Mapa Geológico de España (1:50.000), hoja 77 (La Plaza, Teverga). Instituto Geológico y Minero de España. Segunda serie. Madrid.
  • Veress, M., 2010. Karst environments: karren formation in high mountains. Springer Science & Business Media.
  • Verheyden, S., Faverjon, M., Borchers, N., Charavel R., Cholin, A., Sánchez, N., Scipioni, M., Gillet, R. y Delaby S., 2007. La sima Thesaurus Fragilis. Exploraciones 2006 y 2007. Vega Huerta, macizo de Cornión, Picos de Europa. Subterránea, 28. 24-31.
  • White, W.B. 1984. Rate processes: Chemical kinetics and karst landform development. LaFleur, R.G. (Ed.), Groundwater as a Geomorphic Agent, Allen and Unwin Ltd., Boston. 227-248.
  • White, W.B., 1988. Geomorphology and hydrology of karst terrains, Oxford University Press, New York – Oxford.
  • Woodward, J.C., Lewin, J., 2009. Karst Geomorphology and Environmental Change. In The Physical Geography of the Mediterranean. Oxford University Press. 287-317.